İran-Afganistan hududunda 27 Mayıs’ta Taliban ile İran güçleri ortasında üç kişinin ölmesi, çok sayıda kişinin de yaralanmasına yol açan çatışmalar doğuracağı sonuçlar açısından epey kıymetli. Daha evvel devlet dışı bir örgütken tekraren Pakistan hudut görevlileriyle çatışan Taliban’ın artık devletin ta kendisi olduğunu da anımsatarak, Devlet olduğundan bu yana birinci defa bir komşu ülkeyle çatışmaya girdiğini belirtelim. Ben başlıkta Taliban-İran çatışması desem de aslında bu Afganistan – İran çatışması elbette. Çatışmayı birinci kimin başlattığı konusunda her ikisi de birbirini suçluyor
Mesele şu; Afganistan’daki iki ülkeyi birbirine bağlayan Helmand Irmağı’ndan İran’ın doğu bölgesine su akışı problemli. Doğu bölgesinde önemli bir kuraklık var bu ortada. Irmağın ağzı, çatışmaların yaşandığı güneybatı Afganistan ile güneydoğu İran ortasındaki hudut boyunca uzanıyor. Yani epey değerli bir doğal hudut durumunda. Su, dünyanın bir çok bölgesinde olduğu üzere burada da önemli bir gerginlik konusu.
Onaylanmamış su anlaşması
Helmand Irmağı hem Afganistan hem de İran için değerli bir su kaynağı. İçme suyu, balıkçılık, sulama için olmazsa olmaz durumda. Bu nedenle iki ülke 1973 yılında su kaynaklarının paylaşımına ait olarak Helmand Irmağı Anlaşması’nı imzalamıştı. Lakin bu muahede hiçbir vakit onaylanmamıştır. Bu da Helmand’ın sularını İran ile Afganistan ortasında bir çekişme konusu haline getirdi doğal olarak.
Bu mutabakata nazaran Afganistan İran’a saniyede ortalama 22 metreküp suyun yanısıra “iyi niyet ve kardeşlik ilişkileri” uyarınca saniyede 4 metreküp ek su vermek durumunda. Mutabakat ayrıyeten, mutabakatın kararlarını uygulamak üzere bir Helmand Kurulu kurulmasını da içeriyordu. Lakin 2021’den bu yana iki ülke ortasında su hakları, uyuşturucu kaçakçılığı, silahlı kümelerin varlığı üzere çeşitli faktörlerin neden olduğu bir dizi hudut çatışması yaşanıyor.
Barajlar su değil sorun biriktiriyor
Helmand ırmağı boyunca Afganistan’ın inşa etmeyi düşündüğü barajlar da meseleleri daha da içinden çıkılmaz hale getirecek doğal. Afganistan’ın batısındaki Farah vilayetinde inşa edilen Baksh Abad barajı hidroelektrik güç üretimine, 100 hektardan fazla arazinin sulanmasına, yolların geliştirilmesine nihayet istihdamın yaratılmasına oldukça yardımcı olacak lakin bubaraj birebir vakitte Afganistan’a İran’a su akışını kesme fırsatı da verecek. Bu İran’da kuraklıklara yol açabilecek bir gelişme.
Zaten daha evvel yapılan bir baraj yüzünden meseleler yaşanıyor. Afganistan’ın Chahar Burjak bölgesindeki Kemal Han Barajı 2021 yılında açıldığından beri yani. Kuraklıkla boğuşan İran bu baraja sulak alanları besleyen su kaynağını kesintiye uğratacağını argüman ederek yıllardır karşı.
Çatışmanın öbür nedenleri
Yaşanan son çatışma dahil iki ülke ortasındaki gerginliğin nedeninin yalnızca su paylaşımı olduğu söylenemez. Uyuşturucu kaçakçılığı da kıymetli bir etken. Biliniyor, Afganistan dünyanın en büyük afyon üreticisi. Üretilen afyonun büyük bir kısmı İran üzerinden kaçırılıyor. İran, Afganistan’ı uyuşturucu kaçakçılığını durdurmak için gereğince uğraş göstermemekle suçluyor. Tansiyonun bir nedeni de bu.
İki ülke de topraklarında silahlı kümeleri barındırıyor. Bu da sır değil olağan. Her iki ülkede taarruz gerçekleştiren kümeler bunlar. Hasebiyle birbirlerine yapılan atakları önlememekle suçluyorlar birbirini.
İran-Afganistan tansiyonunu arttıran nedenlerden biri de Afganistan’daki mevcut siyasi durumun meçhullüğü natürel. Taliban’ın iktidara geri döndü fakat bu beraberinde bir dizi belirsizlik getirdi. Bu, iki ülke ortasındaki meselelerin tahlilini zorlaştıran bir durum. Afganistan’da birtakım toplumsal medya hesaplarında Savunma Bakanı Molla Mehmet Yakup’u İran’a karşı durmaya çağıran Taliban yanlısı iletilerin varlığı da tasayı arttırıyor. Bu ortada Yakup, Taliban’ın kurucusu Muhammed Ömer’in oğlu.
ABD’nin de parmağı olabilir
Bizdeki kimi şaşkınların Taliban’ı antiamerikan ya da antiemperyalist göstermelerine aldırmayın. Taliban’ın bu türlü bir sıkıntısı yok. Hatta Taliban ABD‘nin bölgedeki kirli işlerini üstlenmiş durumda. Onu İran’a saldırtan da tahminen de ABD’dir. Şundan; ABD ülkeden çekilirken tüm kıymetli, savaş silahlarını Taliban’ın eline bıraktı. Uzun vakit savaş yuürütebilecek silahlar bunlar. ABD’nin onları ülkeden çıkaramadığı için bıraktığına kimse inanamaz. Bunlar başta Taliban olmak üzere bir çok Afganlı gruplarca kullanılıyor. Hesap kitap yapmadan Afganistandan çekilmezdi ABD. Yanlışsız, bölgede de Afganistan’da da hegemonyasını yitirdi lakin büsbütün uzaklaştığı sav edilemez.
ABD’nin İran’ı bir çatışmaya çekmesi için Taliban epey uygun bir araçtır.
Ne de olsa kuruluşunda büyük katkısı (!) olmuştur.
ABD’yi mi kıracak Taliban?
