Takvimler 1673 yılının Mayıs ayını gösterirken Fransız Guyanası’nın yağmur ormanlarının derinliklerinde bir bilim insanı hayatını kaybetti. Tarihçilerin yalnızca birinci ismiyle Meurisse olarak tanıdıkları bu bilim insanı tahminen hastalıktan ölmüş tahminen de elim bir kazaya kurban gitmişti. Vefatının art planında neler yaşandığı asla tam olarak bilinemedi.
Meurisse öldüğünde yanında yalnızca ortağı olan astronom Jean Richer vardı. Lakin o esnada Richer de hastalığın pençesinde hayat çabası veriyordu.
İkili bir yıl evvel özel bir vazife için, 7.000 kilometre uzakta Paris’te bulunan Fransa Bilimler Akademisi’nden Güney Amerika’nın kuzeydoğu kıyısında bulunan Cayenne kentine gönderilmişti. Görevlendirmeyi yapan kişi ünlü gökbilimci Giovanni Cassini’ydi. Cassini’nin bu iki meslektaşından istediği şey, Dünya ile Güneş ortasındaki aralığın hesaplanmasını sağlayacak ölçümler yapmalarıydı.
İNSANLAR EN BAŞINDAN BERİ TIPKI SORUYU SORUYOR
İnsanlar Dünya üzerinde var olduklarından bu yana başlarını göğe kaldırdıklarında gördükleri Güneş’in ne kadar uzakta olduğunu daima merak etti. Antik periyotta yaşayan Eratosthenes ve Batlamyus üzere bilim insanları, birbirinden çok uzak varsayımlar yapsalar da gerçek sayıya ulaşabilen hiç olmadı.
1670’li yıllara gelindiğinde, Cassini, yeni geliştirilen astronomi aletlerinin de yardımıyla “Güneş ne kadar uzakta?” sorusuna kesin bir karşılık bulmaya kararlıydı. Paris Gözlemevi’nin ikinci katını kendine mesken tutan Cassini, daima bu soru üzerinde çalışıyordu.
‘Giovanni Domenico Cassini: A Çağdaş Astronomer in the 17th Century’ (Giovanni Domenico Cassini: 17’nci Yüzyılda Çağdaş Bir Gökbilimci) kitabının müellifi Gabriella Bernardi, National Geographic’e yaptığı açıklamada, “Hiçbir hobisi yoktu. Günlüğüne baktığımızda karşımıza kendini büsbütün işine adamış bir adam çıkıyor” sözlerini kullandı.
Aslına bakılırsa Richer ve Meurisse’in Fransız Guyanası’na yaptığı seyahat ne birinci ne de tekti. Cassini, bu halde birçok seyahat organize etmişti. Richer ve Meurisse, iki yıl evvel de enlemleri ve gelgit genliğini ölçmek için Kuzey Amerika’nın kuzeydoğusuna gitmişti. Fransız bilim insanları ilerleyen vakitte Senegal ve Ekvador’da da araştırma seyahatleri yaptı.
Ancak Cayenne’e yapılan seyahatte toplanan datalarla Cassini’nin matematik zekâsı bir ortaya gelince Dünya ile Güneş’in ortasındaki uzaklık birinci defa isabetli bir biçimde hesaplandı.
14‘üncü Louis Fransa Bilimler Akademisi’nin açılışında
TİCARET YOLLARINI BİLİM İÇİN KULLANACAKLARDI
11 Ocak 1667 günü yani Fransız Guyanası’na düzenlenen seyahatten 5 yıl evvel, gökbilimci Adrien Auzout, Paris’te Bibliothèque du Roi’nın (Kral Kütüphanesi) toplantı salonunda bir konuşma yapıyor, kendisini dinleyen perukalı adamlara hayli yiğit bir araştırma programının detaylarını anlatıyordu.
McGill Üniversitesi’nden tarihçi Nicholas Dew, “Akademinin kuruluş basamağında bile astronomi seyahatleri yapmayı planlıyorlardı. Bu planları yapan kişi Auzout’ydu. Sömürgelere giden ticaret yollarını kullanarak gözlemcileri dünyanın dört bir yanına gönderip astronomi müşahedeleri yaptırma vizyonuna sahipti” dedi.
Auzout’nun planı epeyce kapsamlıydı. Gezegenlerin ve Güneş’in uzaklığının ölçülmesi üzere sorunlarda hakikat hesap yapabilmek için Paris ve Amerika ya da Afrika üzere çok uzak iki noktadan ölçüm yapılması gerektiğini biliyordu. Örneğin bilim insanlarının Doğu Hindistan Şirketi’nin tesis kuracağı Madagaskar’a gönderilmesi gerektiğini, ülkenin Ekvator’a yakınlığı sayesinde kritik ölçümler yapılabileceğini savunuyordu.
O periyotta Paris, hem ticaretin hem de entelektüel faaliyetlerin merkezi pozisyonundaydı. Kıymetli zanaatkârlar da burada yaşıyordu. Dahası kentin dış mahallelerinde yeni bir rasathanenin inşaatı başlamıştı.
‘TARİHİ YAKINLAŞMA’ İÇİN VAKİT DARALIYORDU
Auzout’nun konuşmasından iki yıl sonra Nisan 1669’da Cassini, Paris’e ayak bastı. Kral 14’üncü Louis kendisini şahsen davet etmişti.
Kısa mühlet içinde Fransa Bilimler Akademisi’nin en tanınmış şahıslarından biri haline gelen Cassini için Bernardi, “Paris’e gittiğinde 44 yaşındaydı. Bagajı astronomi araçlarıyla dolu bir bekârdı” dedi.
Akademi, Ekvator’a yapılacak seyahat için hazırlıkları sürdürürken, bilim insanlarının odağı Madagaskar’dan Cayenne’e kaymıştı. Çünkü Fransa hakimiyetindeki bu yerleşim, Madagaskar’a kıyasla çok daha yakındı ve Akademi’nin dikkat alımlı bir aktiflik düzenleyebilmek için vakti sonluydu. 1672 yılının sonbaharında, Mars ve Dünya birbirlerine 15 yıldır hiç yaklaşmadıkları kadar yaklaşacaktı.
Cassini, bu periyotta Mars’ı net bir biçimde gözlemleyerek gezegenin ıraklık açısını (iki farklı müşahede noktasından görülen pozisyonlarındaki fark) ölçebileceğini anlamıştı. Bu kritik ölçüm sayesinde Dünya’nın Güneş’e olan aralığı de hesaplanabilirdi. Bir öbür deyişle Mars’ın Dünya’ya ziyadesiyle yaklaşacak olması, kaçırılmaması gereken bir fırsattı.
ÖLÜMÜ BİLE GÖZE ALMIŞLARDI
Richer ve Meurisse, binlerce kilometre uzağa yapacakları seyahat öncesi Cassini’yle günler boyunca çalıştı. İkisi de tehlikeli bir seyahate çıktıklarının farkındaydı. Mevti bile göze almışlardı.
Dew, “Bu devirde bu gemilere bindirilen herkes düşük statüye sahipti. Tehlikeli, korkutucu, uzun ara seyahatleri düşük statüye sahip, düşük gelirli şahıslar tarafından yapılırdı” dedi.
Richer ve Meurisse’in seyahatinin birinci durağı Fransa’nın La Rochelle Limanı’ydı. Bilim insanları burada geçirdikleri üç ayı oktant, kuadrant, teleskop, sarkaçlı saat üzere aygıtlarını ayarlayıp test etmekle geçirdi.
8 Şubat 1672 günü bir ticaret gemisiyle (muhtemelen Senegal’e giden boş bir köle gemisiyle) Cayenne’e hakikat yola çıktılar. Seyahat sırasında bir gece geminin güvertesinden gökyüzünü izleyen Richer, bir kuyruklu yıldızla ilgili notlar aldı.
Cassini, Richer’ye çeşitli misyonlar vermişti. Güney yıldızlarının pozisyonlarını ölçmesi, gelgitlerin genişliğini ölçmesi ve şafak vaktinin mühletini ölçmesi gerekiyordu. Jüpiter’in aylarıyla ilgili müşahede yapacak, Venüs, Mars ve Merkür’ün hareketleriyle ilgili ayrıntılı notlar alacaktı. Dahası barometrik ölçümler yapmaları ve sıra dışı bitkileri ve hayvanları da gözden kaçırmamaları gerekiyordu.
ÇOK YANLIŞ VAKİTTE GİTTİKLERİNİ ANLADILAR
İkili 22 Nisan 1672’de Cayenne’e ayak bastı.
Bir yanında Mahury Halici öteki yanında Cayenne Irmağı’yla Cayenne, yılda iki üç geminin lakin uğradığı, Guyana’nın geri kalanından kopuk bir ada pozisyonundaydı.
Gemiden inen ikili, buraya gelmek için yılın en makûs vaktini seçtiklerini fark etti. Muson mevsimine denk geldikleri için hava çok nemliydi. Sivrisinekler etraflarında bulut üzere uçuyordu. Daima yağan yağmur nedeniyle ırmak sık sık taşıyor lakin boğucu sıcaklık bir türlü aman vermiyordu.
Cayenne’in tabiatı Richer ve Meurisse’in alışık olduğu Paris’ten çok farkıydı. Hayatları boyunca görmedikleri bitki ve hayvanlarla karşılaşıyor ayrıntılı notlar alıyorlardı. Fakat bu notların çok büyük bir kısmı vakit içinde kayboldu.
Cayenne’e iner inmez Richer, ormanın içinde bir gözlemevi inşa etmek için en hakikat noktayı aramaya başlamıştı. Birkaç hafta içinde aradıkları noktayı bulan ikili, Cayenne yerlilerinin dayanağıyla kollardan, ağaç kabuklarından ve palmiye yapraklarından oluşan çatısı delik bir bina inşa etti.
EN BÜYÜK MANİ YAĞMURDU
Mayıs ortasında gözlemevinin inşaatı tamamlanmıştı. Richer’nin Kuzey Yıldızı’nın yüksekliğini hesapladığı birinci müşahede kaydının tarihi 14 Mayıs’tı. Sıkıntı bir vazife için umut verici bir başlangıç olmuştu.
Ancak yağmur işlerini zorlaştırıyordu. Hava muhalefeti nedeniyle günler boyunca bir ölçüm bile yapamadıkları oluyordu. Sarkaçlı saatlerin içine giren karıncalar çarkların ve dişlilerin çalışmasını engellemiş, saatleri durdurmuştu.
Cayenne’de çeşitli av hayvanları, balıklar, muz, avokado, mango üzere lezzetli meyveler vardı lakin Richer ve Meurisse, yanlarında getirdikleri ve tadına alışkın oldukları işlenmiş et, kahve, peynir üzere besinlerle besleniyordu. Bu stokları çok nadiren geçen gemilerden aldıkları erzakla destek ediyorlardı. Posta da çok az geldiğinden Richer ve Meurisse Cayenne’de yalnız üzereydi.
TEK ÖLÇÜM YAPAN ONLAR DEĞİLDİ
Nihayet Ekim 1672’de yani tam Mars’ı gözleme vaktinde yağmur mevsimi sona erdi. Richer sonraki birkaç haftayı bu gezegeni ve yakınlarındaki yıldızları ölçerek geçirdi. 7.000 kilometre uzakta Cassini ve Danimarkalı gökbilimci Ole Romer de tıpkı ölçümleri Paris Gözlemevi’nin penceresinden yapıyordu.
Öte yandan Kraliyet Bilimler Akademisi üyesi gökbilimci John Flamsteed de Londra’da Güneş’in uzaklığını hesaplamak için Mars’ın ıraklık açısını ölçmekteydi. Flamsteed, akşam erken saatte ve gece geç vakitte (yani Dünya biraz döndükten sonra) ölçümler yaparak hesaplama metodunu geliştirmişti. Kesin hesaplamaları Cassini’ninkiler kadar net olmasa da gerçeğe epey yakın olacaktı.
1673 yılının ilkbaharında Meurisse, sarı humma, sıtma, zatürre ya da ağır malnütrisyon nedeniyle hayatını kaybetti. Yapayalnız kalan Richer, devam edemeyecek kadar hastaydı. Akademi’ye götüreceği örnekler arıyordu. Yakaladığı bir timsahı zincire vurup geminin mahzenine hapsetmişti. Hastalığı nedeniyle çok zayıf bir durumda olan Richer, raporunun taslak metnini de yanına alıp 25 Mayıs 1673 günü Cayenne’den ayrıldı. Geri dönüş seyahatinde timsah açlıktan ölürken Richer sıhhatine kavuştu.
Giovanni Cassini
ÇOK AZ FARKLA HESAPLAR TUTTU
Richer’nin resmî raporu 1679 yılında yayımlandı. Onun topladığı dataları kullanan Cassini, hesaplarını yaptı ve 1684 yılında Güneş’in Dünya’dan yaklaşık 140 milyon kilometre uzakta olduğu sonucuna vardığı makalesini yayımladı. Gerçek aralığın 150 milyon kilometre civarında olduğu düşünüldüğünde, Cassini’nin hesapları neredeyse büsbütün tutmuştu.
Richer ve Meurisse’in yaptığı seyahat ve Güneş Sistemi’nin akıllara sakinlik veren büyüklüğü, kısa müddet içinde lisandan lisana yayılan bir bilgi haline geldi. Bunda bilimsel bilgileri roman lisanıyla anlatan Bernard le Bovier de Fontenelle’in yapıtları büyük ilgi gördü. Artık astronomi gündelik sohbetlerin konusu haline gelmişti.
NEWTON’IN DA YOLUNU AÇTI AMA…
Richer’nin Cayenne’e yaptığı seyahatin tek getirisi bu olmadı. Güney Amerika’dayken bir sarkacın uzunluğunu ölçen Richer, bunu hassas saatleriyle karşılaştırdı ve bir tuhaflık fark etti. Sarkaç Cayenne’de Paris’e kıyasla daha süratli sallanıyordu. Yani 1 saniyenin uzunluğu daha kısaydı.
Richer o sırada açıklayamamış olsa da bunun sebebi Ekvator’a yakın bölgelerde yer çekiminin Paris’in bulunduğu orta enlemlere kıyasla biraz daha zayıf olmasıydı. Richer’den 15 yıl sonra Isaac Newton, Paris’le Cayenne’in farkını açıklamayı başaracak, geliştirdiği yer çekimi teorilerine delil olarak Richer’nin ölçümlerini gösterecekti.
Ne var ki ortadan geçen vakitte Richer büyük oranda unutulurken, Dünya ile Güneş ortasındaki aranın hakikat halde hesaplanması Cassini’nin zafer hanesine yazıldı. Richer de Fransa’ya döndükten sonra akademiden ayrılıp bir askeri mühendisin asistanı olarak çalışmaya başladı.
Nationa Geographic’in “How far away is the sun? They went on a perilous journey to find out” başlıklı haberinden derlenmiştir.
