İngiltere’nin başşehri Londra’da bulunan Doğal Tarih Müzesi’nin mineraller galerisinde, süslü sütunlar ortasında meşeden yapılmış bir camlı dolap bulunuyor. Dolabın içinde küçük şeffaf plastik bir kutu var. Kutunun üzerinde büyük harflerle AÇMAYIN yazıyor.
Kutunun içinde ise gri renkli yün yumağına misal bir şey duruyor. O kadar ki insan etraftaki öteki mineralleri görünce bu yün yumağının standa kazara dahil edildiğini düşünüyor.
Halihazırda plastik kutunun içinde kimseye ziyan vermiyor olsa da bu gri yün yumağı aslında çok ancak çok tehlikeli hatta öldürücü. Daha da inanılmaz olan, bu yumağın bir vakitler ABD’nin kurucularından, mucit Benjamin Franklin’e ilişkin olması.
“Neymiş o öldürücü yün yumağı?” diye sorduğunuzu duyar üzereyiz. Çabucak karşılık verelim: Bu asbestten örülmüş bir para kesesi.
Bugün asbest denince akla pek çok trajedi, skandal ve yasaklar geliyor. Lakin binlerce yıl boyunca, beşerler asbestin ölümcül bir husus olduğunun farkında değildi. Aksine bu hususun heyecan verici hatta mucizevi olduğu düşünülüyor, asbeste birçok albenili özellik atfediliyordu.
Bu sihirli mineral, hükümdarların giysilerine dokunuyor, şovlar yapmak için kullanılıyordu. Hatta 18’inci yüzyılda bir filozof, geceleri başında asbestten yapılmış bir takkeyle uyuyordu.
KİRLENİNCE SUYLA DEĞİL ATEŞLE ‘YIKIYORLARDI’
Takvimler, 1725 yılını gösteriyordu. Franklin o vakitler bugünkü üzere bir mucit ya da siyasetçi olarak tanınmıyordu. Bilakis şimdi 19 yaşındaydı, Londra’da yaşıyordu ve işten kovulduğu için meteliğe kurşun atıyordu.
Nihayetinde bir matbaada iş bulmayı başardı Franklin, lakin hâlâ kısa mühlet içinde süratle para kazanmanın yollarını arıyordu.
Franklin bir gün koleksiyoncu Hans Sloane’a bir mektup yazmaya ve Atlantik’in öbür yakasından Londra’ya gelirken kendisinin ilgisini çekebilecek şeyler getirdiğini bildirmeye karar verdi. Bunlar ortasında bir asbestten örülmüş para kesesi vardı.
Ateşe sağlam enteresan bir eşyaydı bu. Hatta keseyi kirlendiğinde aleve tutmak “arındırmak” için kafiydi.
Mektubu okuyunca meraklanan Sloane, Franklin’i meskenine davet etti ve bugün Doğal Tarih Müzesi’nde bulunan kese karşılığında bu gence hatırı sayılır bir ödeme yapmayı kabul etti.
PEÇETELERDEN KEFENLERE BİRÇOK ALANDA KULLANILIYORDU
Aslına bakılırsa asbestin ateşe dayanıklılığı, birkaç bin yıl evvel keşfedilmişti. Bu özelliği nedeniyle asbest asırlardır çeşitli ritüellerde ve cümbüş emelli şovlarda kullanılıyordu.
Örneğin MS 1’inci yüzyılda yaşamış olan Romalı filozof ve müellif Yaşlı Plinius, okurlarına “canlı keten” ismini verdiği yeni bir tıp kumaştan bahsediyordu. Bu kumaş pek çok tuhaf gayeyle kullanılabiliyordu. Örneğin bu gereçten yapılan ve kirlenen peçetelerin ateşe atılıp tertemiz olduğuna Plinius gözleriyle şahit olmuştu.
Yine Plinius’un aktardığına nazaran, birebir kumaştan hükümdarların kefenleri de dikiliyordu. Canlı keten yanmadığı için hükümdarlardan geriye kalan küllerle ateşi yakmak için kullanılan odunların külleri birbirine karışmıyordu.
Plinius’un bahsettiği bu unsur elbette asbestten öbür bir şey değildi. Dahası asbestin özellikleriyle ilgili kıssalar çoktan antik dünyada lisandan lisana dolanmaya başlamıştı.
SEMENDER DERİSİ OLDUĞU ARGÜMAN EDİLİYORDU
Çeşitli kaynaklarda asbestin havlu, ayakkabı ve ağ imalinde kullanıldığı belirtiliyor.
Antik Yunan’dan kalma bir öyküde, tanrıça Athena için yapılmış ve 1 yıl boyunca sönmeden yanan bir altın lambadan bahsediliyor. Bu lambanın fitilinin yapıldığı “Karpat keteni” denen hususun, asbeste verilen diğer bir isim olduğu düşünülüyor.
Plinius, bu özel ketenin ateşe dayanıklılığının gerisinde kökenlerinin Hindistan’da olmasının yattığına inanıyor, “bir damla bile yağmur düşmeyen” güneşin altında kavrulan bu topraklarda yetişen bitkilerin ateşe dayanıklılığının arttığını öne sürüyordu. İlerleyen devirde, bu hususun semender derisinden yapıldığına dair teoriler de öne sürüldü. (Orta Çağ’ın ortalarına kadar semenderlerin ateşte yanmadığına inanılırdı.)
Ancak iki teorinin de hakikaten çok uzak olduğu vakitle anlaşıldı.
Çin’in Taklamakan Çölü’nde bulunan bir asbest madeni
SADECE ISIYA DEĞİL PEK ÇOK ŞEYE DAYANIKLI
Asbest, tabiatta resen var olan bir mineral. İtalya Alpleri’nden Avustralya’nın orta kısımlarına kadar birçok coğrafyada kayaların içinde bulunabiliyor.
Türkiye’de asbest kullanımı 2004 yılında sınırlanırken 2011 yılında tümüyle yasaklandı. Lakin daha evvelce inşa edilmiş binalarda ve eski ya da asbestin kullanımının yasak olmadığı ülkelerden ithal edilen birtakım eserlerde asbest tespit edildiği istikametinde çalışmalar bulunuyor. Geçtiğimiz yıl yaşanan Kahramanmaraş sarsıntılarından sonra enkaz kaldırma çalışmaları esnasında da asbestin riskleri gündeme gelmişti.
Kaynağına ve kullanım alanına nazaran pek çok farklı görünümü bulunan asbest, mikroskop altında görülen sert, iğne gibisi lifleriyle ayrışıyor. Yumuşak görünmekle birlikte bu küçük iplikçikleri yok etmek çok sıkıntı. Çünkü asbest ısıya güçlü olmanın yanı sıra kimyasal tepkiye girmiyor ve bakteriler üzere biyolojik casuslarla ayrıştırılamıyor.
Asbest, ateşe karşı müdafaa özelliğinin yanı sıra dayanıklılığıyla da öne çıkan bir malzemeydi. Arkeolojik araştırmalar, MÖ 2500 yıllarında bile asbestin konut eşyalarını sağlamlaştırmak için kullanıldığına işaret ediyor.
Örneğin 1930 yılında arkeologlar Finlandiya’nın en pak gölü olarak bilinen Juojärvi Gölü’nün kıyılarına gömülmüş çömlekler buldu. İlerleyen vakitte yapılan tahliller, çömleklerin asbest kullanılarak sertleştirildiğine işaret ediyordu.
ŞARLMAN’IN SOFRALARINI SÜSLÜYORDU
Asbestin popülerliği azalmadığı üzere Orta Çağ’a gelindiğinde asbest kıymetli bir meta haline gelmişti. MS 800’de Kutsal Roma İmparatorluğu’nun birinci imparatoru olan Şarlman, bir diplomasi stratejisi olarak akşam yemeği sofralarını kullanıyordu. Çeşitli kaynaklara nazaran, bu akşam yemeklerinde masanın üzerinde asbestten dokunmuş kar beyaz bir örtü bulunuyordu. Şarlman konuklarını etkilemek istediğinde bu masa örtüsünü ateşe vererek gösteri yapıyordu.
Savaş meydanlarında da kendine yer bulan asbest, soğuk havalarda sıcak tutması için askerlerin zırhlı giysilerinin dokumasına ekleniyordu.
12’nci yüzyıla gelindiğinde, asbest bugün bildiğimiz en yaygın formunda yani inşaat bölümünde kullanılmaya başladı. 2014 yılında yapılan bir araştırmada Kıbrıs adasında Bizans periyodundan kalma binaların duvarlarındaki fresklerin altındaki sıvalarda asbest lifleri tespit edildi.
Tarihin değerli bir kısmında asbest kıymetli bir gereç olarak el üstünde tutuldu. Hatta Plinius’un aktardığına nazaran, o periyotta asbest inciden değerliydi.
Asbest evvelce çatı kaplamalarında çok sık kullanılan bir malzemeydi
TEHLİKELERİ VAKİTLE DAHA YETERLİ BİLİNİR OLDU
Asırlar boyunca insanların ilgisini çeken özellikleri nedeniyle asbest çağdaş periyotta ateşe karşı müdafaa, güçlendirme ve termal izolasyon materyali olarak bol bol kullanılır oldu. 20’nci yüzyıla gelindiğinde asbest su borularının bile gereci haline gelmişti.
Öte yandan antik periyotta bile asbestin zehirli olabileceğine dair ipuçları vardı. Lakin günümüze yaklaştıkça bu risk daha gözle görülür hale geldi. Örneğin 1899 yılında bir İngiliz hekim, direkt asbest kaynaklı birinci mevt olayını kayda geçirdi. Ölen kişi 33 yaşında bir dokumacılık personeliydi ve asbest maruziyeti nedeniyle akciğerlerinde fibrozis yaşanmıştı.
Son yıllarda kimi ülkelerde asbestin büsbütün yasaklanması tarafında adımlar atılıyor. Bu bahiste birinci harekete geçen ülkelerden biri 1999 yılında Birleşik Krallık oldu. Ülkede yeni binalarda asbest kullanımı yasaklandı fakat eski binalardaki asbestli materyaller yerinde duruyor. Bu binalar eskiyip aşındıkça toksik hususlar açığa çıkıyor. ABD’de Etraf Muhafaza Ajansı (EPA) asbest kullanımının önüne geçmek için çabalasa da asbest ithalatı sürüyor.
Türkiye’de asbest kullanımı 2004 yılında sınırlanırken 2011 yılında tümüyle yasaklandı. Fakat daha evvelce inşa edilmiş binalarda ve eski ya da asbestin kullanımının yasak olmadığı ülkelerden ithal edilen birtakım eserlerde asbest tespit edildiği tarafında çalışmalar bulunuyor. Geçtiğimiz yıl yaşanan Kahramanmaraş sarsıntılarından sonra enkaz kaldırma çalışmaları esnasında da asbestin riskleri gündeme gelmişti.
Benjamin Franklin’in para kesesi de bize asbestin en beklenmedik yerlerde bile karşımıza çıkabileceğini hatırlatmaya devam ediyor.
BBC Future’ın “Asbestos: The strange past of the ‘magic mineral'” başlıklı haberinden derlenmiştir.
