II. Dünya Savaşı’nın bilinmeyen gerçeği: İran

Benim hikayem bir
vatansızlık dramı
Doğduğum toprakta da
büyüdüğüm diyarda da
ben bir ‘yabancı’yım
Hasret denen meret neymiş
parmak kadarken öğrendim

 * Sayım Çınar: Öncelikle eski romanlarınızdan bahsetmek istiyorum. İran’ın farklı kentlerinden, farklı ömürlerinden çok hoş ayrıntılarla dolu kitaplar yazdınız. Hepsinde de ana tema ‘özlem’di. Bilhassa “Tahran’ın Kırmızı Sirenleri” vatana duyulan hasreti çok âlâ yansıtıyor. Her ne kadar İran’dan Türkiye’ye zorla gelmemiş olsanız da; size bu kitapları ülkenize olan hasretiniz mi yazdırıyor? “Zihnim girift, ruhum öfkeli” diyorsunuz mesela bir kitabınızda…

– Shahzadeh N. İgual: Evet, ben zorla gelmedim lakin bana fikrimi sormayacakları kadar küçüktüm “Gidiyoruz” dediklerinde. Ömür benim için konutumuzun bahçesi, bisikletim, okulum, bebeklerim, anneannemin gül reçeli, teyzemin boya tüpleri ve lunaparklarla, hülasa sevdiklerimle özetlenecek kadardı. O yaşlarda daima tıpkı olmaz mı? “Gidiyoruz” dediler, gittik. Beni bin yaşıma taşıyan olgunlukla da tam o sırada tanıştım. Hasret denen meret neymiş, parmak kadar bir kız çocuğuyken öğrendim. Yaş aldıkça hasretleriniz de büyür, kemale erer, sizin üzere. Tahminen… Olgun bir hasretle de başa çıkmanın yolunu ararsınız. Yaşadıklarınızı yazarsınız bazen, o da roman olur.

EMPERYAL GÜÇLER ORTA DOĞU’DA YAŞANAN GÜZEL ÖYKÜLERE AMBARGO UYGULUYOR

* Sayım Çınar: Yeni kitabınız “Adı Mercan” yakında çıkacak. Okurken bana izlediğim II. Dünya Savaşı sinemalarını anımsattı bu kitap. Bilhassa de “Schindler’in Listesi”ni. Romanın alt başlığında “Zafer Köprüsü İran” demişsiniz. İran’ın katılmadığı II. Dünya Savaşı’nda aslında özel bir yeri olduğunu birden fazla kişi sizden öğrenecek. Neden bu mevzu gündeme gelmedi şimdiye kadar sizce?

– Shahzadeh N. İgual: Bu savaşla ilgili yazılmış kitap ve sinemalarda daima müttefikler temel alınmış zira. Kitapta İranolog Yahudi bir profesör de bunu lisana getiriyor zati. Çok uzun bir araştırma sürecinin akabinde kaleme aldığım bu kitap, II. Dünya Savaşı kıssalarının içinde kaybolmuş, hiç uğranmamış, bilinmemiş, bilinip de unutulmuş bir gerçeği okuyucuya taşıyor. Savaşta tarafsızlığını ilan etmiş İran, savaş mağdurlarının hayatlarına nasıl bir öykü örüyor, öteki bir açıdan da sığınmacıların İran’a düşen rotasında onları neler bekliyor, ona tanıklık ediyoruz. Bu zarurî göçe satır satır ışık tutuyor “Adı Mercan”. Beynelmilel platformlarda İkinci Cihan Harbi’nin bu yadsınamaz değerli kısmına neredeyse hiç değinilmemiş olmasının nedeni, olsa olsa Orta Doğu senaryolarının altında imzası olan emperyal güçlerin Orta Doğu ile direkt veyahut dolaylı olarak teması olan insani, hoş ve gerçek kıssalara ambargo koyması olamaz mı? Olabilir…  Oysa “Kızım Olmadan Asla” misali kitap ve üretimlere sonsuz bütçeler ayıran dev milletlerarası üretimci, yayıncılar biliyor, tanıyoruz…

 

* Sayım Çınar: II. Dünya Savaşı’nda sayıları tam belirli olmamakla birlikte en az 140 bin, en fazla 300 bin Katolik ve Yahudi Polonyalıya kucak açmış İran. Günümüzde ise sert dini rejimiyle anılıyor ülke. Meğer siz kitapta bir kısmı Yahudi olan bu mültecilere İran’ın hiçbir hususta baskı uygulamadığını söylüyorsunuz. Sinagogları var, en az mescitler kadar kıymet görüyor. İbadetlerine pürüz yok. Bu gerçekten farklı bir paradoks değil mi? Türkiye’deki İran algısı daha farklı çünkü…

– Shahzadeh N. İgual: İran’ın meseleleri olduğunu inkâr etmek nasıl ki olanaksızsa, var olan düşüncelerin, kusurların ve esaslı meselelerin olduklarından katbekat fazla karartılması, türlü milletlerarası yazılı ve kelamlı basında o iç karartıcı biçimde yer verilmesi, vuku bulan talihsizliklerin altının özellikle çizilerek, köpürtülerek, süslenerek servis edilmesi, çanak tutulması da inkâr edilemez. Ve çok doğal en yakın komşularımız dahi etkilenebiliyor malum tasvirler ve haberlerden… Halbuki tıpkı milletlerarası güçlü basın organları, İran halkının belini büken, dünya iktisat bağlantısında saf dışı bırakılmasına neden olan, en hayati unsurların bile ithalini yasaklayarak İran’ın ihracat imkanlarının önüne kalın demir duvarlar ören Amerikan ambargosundan neredeyse hiç kelam etmiyor 40 yıldır.

İran ile Musevilerin bağı milattan çok öncesine uzanıyor. İran Devrimi’nden sonra da bu gerçek değişmedi. İbadethaneleri, özel gün ve kutlamaları, okulları var. Özellikle merak edilen Musevilerdir aslında İran’da. İran ile İsrail ortasındaki hasımlık, öncelikle “İran’da Yahudi var mı? Varsa nasıl yaşıyorlar?” suallerini getirir insanların zihnine. Meğer kosher restoran, marketlerinden matsa fırınlarına, Yahudi okullarından kapısında polis memurlarının nöbet tutmadığı sinagoglarına kadar Museviler, İran’da varlar. Tıpkı Hıristiyan ve Zerdüştler üzere…

3 bin yıllık İran Musevilerinin derin geçmişinden, yani Musevilerin kurtarıcısı Pers İmparatoru Kiros’tan (Kuroş-Cyrus) ve Babilon’daki Musevileri azaptan, açıdan kurtarmasından pek kelam etmeye gerek yok. Lakin çok yakın bir tarihten kelam edelim. “Adı Mercan” kitabını kaleme alırken, daha evvel yayınlanmış sohbet ve yazılarından yararlandığım, 1934 İran, Reşt doğumlu İranolog ve tarihçi Profesör Amnon Netzer’in kaynaklarına dayanan kısa bir açıklama yapmak isterimç

HİKÂYENİN ORTA SOKAKLARINDA KAYBOLDUĞUMU HİSSETTİM
* Sayım Çınar: “Adı Mercan”, İsfahan’da bir stüdyoda bulunan fotoğraflarla başlıyor. Bu fotoğraflar sizde de mevcut, kitaba koydunuz. Bu fotoğrafların keşfiyle kitaba başlama noktası ortasında bir bağ var mı? O süreci anlatır mısınız? Cela Beyefendi kim mesela?

– Shahzadeh N. İgual: Aslında bu fotoğrafların varlığından roman için tahkikata başladıktan çok sonra haberdar oldum ben. Öykünün kahramanlarının izini sürerken rastladım bu fotoğraflara. Doğrusu, “Hah, artık tamam. Araştırma bitti” dediğimde güya bir görünmez el önüme öteki, farklı bir hikaye daha koyuveriyordu. Bu fotoğraflarla da Helena’nın öyküsüyle tanıştığım vakit karşılaştım. Bu romanın başlangıcıysa, Tahran’da, kasım ayının yağmurlu günlerinden birinde, oturduğum bir kafede, başka gayrı bir hikayenin peşinden gittiğim güne rastlıyor.

Ve Cela Bey! Kitapta ismi geçen İsfahan’daki o stüdyonun sahibiydi. Stüdyosunda, sokaklarda ve kentte olup bitenlere ait fotoğraflar çekiyordu. Öte yandan Tahran Post ve İsfahan Matbuatı’nın foto muhabiriydi. Polonyalıların İran’a gelişlerine dair en değerli dokümanları o geriye bırakacaktı aslında. Kendisi hayata veda ettikten çok yıllar sonra hem de…

* Sayım Çınar: Kitapta toplama kamplarından yazılmış kimi mektuplar da var. Bu evraklar gerçek mi?

– Shahzadeh N. İgual: Evet. O yıllarda tutulmuş bir günlük ve mektuplar onlar aslında. Hem toplama hem de askeri eğitim kamplarında yazılmışlar. Dediğim üzere, bazen öykünün orta sokaklarında kaybolduğumu hissettiğim vakitler oldu. Bine yakın evrak inceledim. Periyoda dair İran’da çekilen belgeselleri izledim. Araştırmalara başladığım tarihte hâlâ hayatta olan ve İran’da yaşayan birkaç Polonyalıyla görüşme fırsatı buldum. II. Dünya Savaşı üzerine hatırı sayılır, geniş çaplı tahkikat yapan öğretim üyeleri, akademisyenlerle defaatle bir ortaya geldim. Her bilgiyi, belgeyi titizlikle uzunca tahkik ettim. Ve sonuçta “Adı Mercan” doğdu…

* Sayım Çınar: Kitapta bahsettiğiniz bayanlardan kimileri sanırım hâlâ hayatta. Onlarla birebir konuşmuşsunuz. Artık kendilerini İranlı üzere gören bu bayanlar sizde nasıl bir izlenim bıraktı?

– Shahzadeh N. İgual: O hoş ve yürekli bayanların içinden artık artık yalnızca Lola hayatta. Onlarla ettiğim her kelamın bir kıyısında kendime rastlıyordum. Öykülerimizin bir yerinde, bir halde var olan benzerlikleri tüm acı ve ince ayrıntılarıyla görüyor, dokunuyordum.

ORTA DOĞU’DA SERT RÜZGÂRLAR DİNMEZ ASLA
* Sayım Çınar: Yeniden kitapta “Çekin ellerinizi İran’dan, Orta Doğu’dan, bitirin bu düşmanlığı” diyorsunuz. Orta Doğu’ya barış nasıl gelebilir sizce?

– Shahzadeh N. İgual: Orta Doğu’da sert rüzgârlar dinmez asla. Şeytani oyunların en verimli alanıdır o coğrafya zira. Sosyolojik açıdan inançlı topluluklar sömürülmek veya savaşa sürüklenmek için epey elverişlidir. Nispeten yahut çoğunluğu mütedeyyin olan halklara bir alay palavra tabanlı masal anlatmak ve inandırmak tereyağından kıl çekmek gi­bidir. Orta Doğu’nun kanlı senaryolarının altında imzası olan batı güçlerinin rolünü ise inkâr edemeyiz. Onlar, sistemli ve planlanmış sistemlerle, ağızlarına on numara büyük demokrasi, eşitlik, modernizm argümanıyla veya edebi, cezbedici Shakespeare lisanıyla ve bazen de dünyaya pazarladıkları üretimleriyle kapalı kapılar arkasında karar verdikleri faciaları hayata geçirirler.

Lakin Orta Doğu coğrafyasının alevi, dumanı taze tutulmaya çok uğraş edilse de bu kirli kararlar, sinsi oyunlar yerkürenin pek çok yerinde varlığını gösterir, hissettirir.

Hülasa Garp uygun görür ve Şark birbirinin kanına susar. Irak’a, İran’a saldır denir, Körfez Savaşı çıkarılır itinayla. Rus, Af­gan’ın çarkına çomak sokar, İsrail Filistin’le alıp veremez yıllarca. Lübnan kırk yıl yanar, Suudi terörist doyurup bölgeye salar. Savaşmayan da tekrar sahibinin icazetiyle sömürülür çoğunlukla! Kırmızı fiyonklu paketlerde demokrasi getirenler itinayla istismar ederler bu mukadderatına mü­dahale edilmiş halkları! Sömürgecilik olduğu bilinir aslında herkesçe, ancak mutlak teslimiyetten gayri deva bırakılmaz yuvaları işgal edilmiş konut sahiplerine! İngilizler gelir oturur kadim Hindistan’da, senelerce uğraşır, lisanını dayatır, çayına süt kattırır, görgüsünü belletir garip Hindu’ya. Ha, bir vakit sonra ödül verir bir de! Mesela nadide Britanya’sının yolunu açar ahvali münasip olana. Kısaca, Fransız’ın Faslıya, Martinikliye lütfettiğinin benzerini o da Hint fukarasına lütfeder!

Ve sorunuza tekrar vereceğim yanıt, evet, bu Garp oyunlarının en çok oynandığı sahadır Orta Doğu.

* Sayım Çınar: “Adı Mercan”, içindeki bayanların ömürlerini farklı hikayelerle aktarıyor. Bunun okumayı daha zevkli hale getirdiğini söylemek istiyorum. Her bir bayanı adeta öyküleştirmişsiniz…

– Shahzadeh N. İgual: Her bayanın bir hikayesi var. Hayatın şiddetli olağandışı akışına, erken hatta çocuk yaşta maruz kalan bayanların ise yazılmamış, lisanlanmamış binlerce kelamı var. Ben bu bayanların her birinde kendi öykümden kesimler buldum. Ben kendi hayat hikayemin orta sokaklarında onlarla karşılaştım ya da onların öyküsünün köşe başlarında kendimi gördüm. Göç edenlerin, coğrafyadan, inançtan, renkten, lisandan bağımsız oluşmuş ortak lisanları vardır, birbirinin lisanını bilmeden konuştukları bir lisan üzere…

* Sayım Çınar: Bu kitabı Valencia’da yazmışsınız. İstanbul’da yaşıyorsunuz lakin sık sık İran’a da gidiyorsunuz. Kendinizi en çok nereye ilişkin hissediyorsunuz?

– Shahzadeh N. İgual: Benim hikayem, bir vatansızlık dramı aslında. Negatif manada değil, olumsuz yükü yok kullandığım vatansızlık sözcüğünün, tersine hasretlerle harmanlanan, çoğalan, büyüyen göç insanlarının zenginliği diye yorumluyorum ben. Mesela Türkiye’deki okurlar, kitapçılarda benim kitaplarımı “Yabancı Edebiyat” raflarında buluyor, İran’da da “Yabancı Edebiyat” kısmında satılıyor birebir kitaplar. Çünkü benim Türkçe kaleme aldığım yapıtlarım anadilim olan Farsçaya çeviri ediliyor, bu nedenle yabancı müellif raflarına diziliyor…

Doğduğum toprakta da büyüdüğüm diyarda da ben bir “yabancı”yım.