İnsanlık en az 10000 yıldır vaktin akışını takip edebilmek için takvimlerden faydalanıyor.
Bugün dünyada yaygın olarak kullanılan 1 Ocak’ta başlayıp 31 Aralık’ta sona eren takvimin birinci hali Roma Cumhuriyeti vaktinde ortaya çıktı.
Çeşitli kaynaklarda bu takvimin yaratıcısının Roma Cumhuriyeti’nin kurucusu ve birinci hükümdarı Romulus olduğu belirtiliyor. Lakin takvimin temelinde Babillilerin, Etrüsklülerin ve Antik Yunanların kullandığı başka tarihlendirme sistemleri yatıyor.
Romalıların takvimi, vakit içinde bilimsel bilgideki ve toplumsal yapıdaki değişimlerle birlikte biçim değiştirdi. Roma Cumhuriyeti’nin kurulduğu MÖ 509 yılı ile yıkıldığı MÖ 27 yılı ortasında geçen devirde, resmi takvimde tekraren değişiklik yapıldı.
10 AYLIK BİR TAKVİM VE SONRASINDA İSİMSİZ ZAMANLAR
Takvimin birinci versiyonu 10 aya bölünmüş 304 günlük bir süreyi kapsıyor, ziraî faaliyetlerle ve dini ritüellerle ilgili tarihleri öne çıkarıyordu.
Takvimin birinci ayı Martius, ismini savaş ilahı ve tarımın koruyucusu Mars’tan alıyordu. (Türkçedeki Mart ismi da buradan geliyor.) Takvim, o devirde hasat mevsimi olan Aralık ayında sona eriyordu.
Romalılar takvimin başlangıç noktası olarak cumhuriyetin değil kentin kuruluşunu seçtiklerinden, günümüz hesabıyla MÖ 753 yılı, Romalılar için 1’inci yıl manasına geliyordu.
Takvimde başlangıçta altı adet 30 günlük ay ve dört adet 31 günlük ay vardı.
Takvimdeki aylardan birinci dördü, Roma mitolojisindeki Juno üzere ilahların isimlerini taşıyordu. Günümüzde de Batı lisanlarının birçoğunda hala Haziran ayı için Juno’dan türemiş olan June, Juni, juin, Giugno, juni, junho, junio üzere isimler kullanılıyor.
Son altı ay ise isimlerini Latince sayılardan alıyordu. Örneğin “mensis September” yedinci ay manasına geliyordu. Tıpkı Haziran örneğinde olduğu üzere, Eylül ayı için de bugün hala September, Septiembre, settembre üzere isimlerle karşılaşıyoruz.
Mensis December’de yani onuncu ayda hasat bittiğinde takvim de sona eriyordu. Bir sonraki Mart’a kadarki kış günleri takvime dahil edilmemiş ve isimlendirilmemişti.
OCAK VE ŞUBAT SONRADAN EKLENDİ
Ancak bu 10 aylık takvim fazla uzun ömürlü olmadı. MÖ 715-673 yılları ortasında karar süren Roma’nın ikinci hükümdarı Numa Pompilius vaktinde takvim, Ay döngüsünü yansıtacak biçimde değiştirildi.
Bu değişiklikle takvime 50 gün eklendi. Var olan 10 ayın gün sayıları da birer eksiltildi. Bu sayede 28 günlük iki kış ayı takvime dahil edildi.
Bu ayların birincisinin ismi ilah Janus’a ithafen Ianuarius oldu. Çeşitli lisanlarda Ocak manasındaki January, Janvier, janeiro, januar, enero, Januar üzere ay isimleri buradan geliyor. İkinci aya da Romalıların arınma bayramı Februa’ya ithafen Februarius dendi. Bu ikinci ay günümüzde hala 28 gün olan Şubat. Gerçekten February, fevereiro, febrero, Februar üzere karşılıklar da bugün hala Batı lisanlarında kullanılıyor.
Janus mitolojide “iki yüzü olan tanrı” olarak biliniyor
Bu takvim de mükemmellikten uzaktı. Romalılarda tek sayıların uğurlu olduğu inancı hâkim olduğundan, her ayın gün sayısını tek sayıya çevirmek için teşebbüslerde bulunuldu. Bunun tek istisnası Februarius ayıydı. Yılın en sonu olan bu ay şanssız kabul ediliyordu.
Ancak takvimin tek sorunu bu değildi. Güneş yerine Ay döngüsü temel alınmıştı fakat Ay’ın bir tam tipi 29,5 gün sürüyordu ve takvimle mevsimler ortasındaki senkron daima kayıyordu.
Bu baş karışıklığını çözebilmek için Roma takvimine 2-3 yılda bir idrak edilen bir ay olan Mercedonius eklendi. Fakat bu ayın zamanlaması bir tertibe oturtulamadığı üzere birçok hükümdar ayların isimlerini değiştirerek takvimle ilgili baş karışıklıklarının daha da artmasına neden oldu.
Tarihçi Robert A. Hatch’in sözleriyle, “Takvimin halka açık bir doküman olmaması durumu daha da kötüleştiriyordu. Takvim işleri bu evrakın işlerliğini sağlamak ve dini bayramların, öteki özel günlerin ve iş yapılabilecek ve yapılamayacak günlerin tarihlerini belirlemek olan din adamları tarafından korunuyordu”.
JÜLYEN TAKVİMİNİ İSKENDERİYELİ SOSİGENES TASARLADI
Nihayetinde MÖ 45 yılında Jül Sezar, takvimde kalıcı bir düzenlemeye gidilmesini istedi. Jülyen takvimi olarak bilinen bu versiyon İskenderiyeli gökbilimci ve matematikçi Sosigenes tarafından tasarlandı. Sosigenes her yılın 365 gün sürmesini, kaymaları düzenlemek için her dört yılda bir takvime bir gün ek edilmesini teklif etmişti.
Sosigenes, yıl müddetini 11 dakika fazla hesaplamış olsa da takvim nihayet Güneş’in hareketlerine senkronize olmuş üzereydi.
Sezar’ın yeni takviminde bir yenilik daha vardı. Yılın birinci günü 1 Ocak ilan edilmişti. Bunun sebebi 1 Ocak’larda Roma Cumhuriyeti’nin yürütme organı diyebileceğimiz konsüllerin misyona başlamasıydı. Jülyen takvimi asırlar boyunca varlığını sürdürmekle birlikte, yılbaşının tarihi vakit içinde kimi kültürlerde değişikliğe uğradı.
Romalı hükümdarların yaptıkları ufak değişiklikler haricinde, Jülyen takvimi 1582 yılına kadar birebir kaldı.
O tarihte Papa 13’üncü Gregori, takvimi Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüşünü daha hakikat yansıtacak formda düzenledi ve bugün daha çok “miladi takvim” olarak bildiğimiz Gregoryen takvim ortaya çıktı.
Jülyen takviminde yıl uzunluğu 365,25 gün yani 365 gün 6 saatken, Gregoryen takvimde bu müddet 365,2425 gün yani 365 gün 5 saat 49 dakika olarak belirlendi. Dahası eski takvimde mevsim başlangıçları da 2 hafta kadar kaymıştı. Gregoryen takvim bu kaymayı da düzeltti.
Diğer yandan tekrar 1582’den itibaren yılın birinci günü 1 Ocak olarak sabitlendi.
Türkiye’de 26 Aralık 1925’te kabul edilen 698 Sayılı Kanun gereği, 1 Ocak 1926’dan bu yana miladi takvim kullanılıyor. “Teşrinievvel, teşrinisani, kânunuevvel, kânunusani” olarak kullanılan ay isimleri 10 Aralık 1945 tarihli 4696 Sayılı Kanun ile “ekim, kasım, aralık, ocak” olarak değiştirildi ve takvim bugünkü halini aldı. Türkçedeki başka ay isimlerinin kökeninde ise Süryanice ve Latince isimler yer alıyor.
